Klaudiusz Alkiewicz

Klaudiusz Alkiewicz (1831-1908) - fundator świętokrzyskiego cmentarza

Usytuowany w głównej alei cmentarza przy parafii św. Krzyża w Gorzowie nagrobek Klaudiusza Alkiewicza i jego siostry Marii Luizy należy do najstarszych na tej nekropolii, wciąż otoczonych opieką  i zainteresowaniem odwiedzających. Jako „fundator cmentarza” zawsze intrygował mnie swym tajemniczym pochodzeniem i rolą, którą wciąż się docenia... W 1984 r. udało mi się w końcu zgromadzić dostateczną ilość materiału biograficznego, który zaowocował cyklem publikacji[1]. Poniżej kwintesencja zebranych informacji na temat Klaudiusza Alkiewicza i jego sławnego niegdyś rodu[2].

Wielkopolska rodzina Alkiewiczów wywodziła się z Tatarów, którzy w XVI w. spolonizowali się i przeszli na katolicyzm. Jak podaje wydany w 1929 r. w Wilnie „Herbarz rodów tatarskich w Polsce”, protoplastą Alkiewiczów herbu Szaława i Jelita był kozak kurklański Alko (Alikecz), którego syna Jussupa podaje popis wojska litewskiego z roku 1528 jako zapisanego do chorągwi juszyńskiej.  Synem Jussupa był Azinbek, przodek rodu Krankowskich, Bardybok wzmiankowany w popisie wojska litewskiego z 1565 r., właściciel cząstki w Rejżach. O jego potomstwie lustracje dóbr tatarskich z r. 1631 nic już nie mówią, zapewne dlatego, że w końcu XVI w. i w początkach XVII stulecia przyjęli chrzest i ze spisów muślimów zostali wykreśleni. W końcu XVII w. Alkiewicze przenieśli się do Wielkopolski i Prus Zachodnich, gdzie w 1840 r. wylegitymowali się ze szlachectwa przed heroldią berlińską z herbem „Szaława”, „Jelita” i własnym. Jednym z Alkiewiczów, którzy zabiegali o indygenat szlachecki, mógł być ojciec Klaudiusza, oficer pruski i dzierżawca dóbr.

Pierwszym znanym potomkiem Bardyboka był Ambroży Alkiewicz z Barcina wspomniany w 1707 r. Z kolei dzierżawcą dóbr Kościanka był też  nijaki Aleksander Alkiewicz herbu Szaława. Protoplastą interesującej nas linii rodu był Onufry Alkiewicz, zwany Zawoją, który też pojawia się na początku XVIII w. O. Alkiewicz był dzierżawcą Murzynowa (dziś gm. Skwierzyna), a właściwie tej połowy wsi, która należała do dóbr starostwa międzyrzeckiego. Ze związku z Marią Sczaniecką ze Sczańca (dziś Szczaniec k. Świebodzina) miał syna Jerzego Zawoję Alkiewicza, który z kolei ożenił się z Zofią Tchammer, szlachcianką pruską. Z tego związku narodził się Piotr Pantaleon Alkiewicz Jego żoną była Maria Krystyna Bertrand-Domhal, córka oficera francuskiego Jana Franciszka de Bertranda i szlachcianki pruskiej de Horn. Bertranda sprowadził do Polski w 1717 r. król August II w celu unowocześnienia polskiego wojska. W 1736 r. jako kapitan WP był dowódcą kompanii dragonów stojącej w przygranicznym garnizonie Skwierzyna. „Zadzierżawił” wówczas od cystersów bledzewskich podmiejski folwark Chełmsko. Jego drugą żoną była Katarzyna de Feldhein.

Piotr Pantaleon dzierżawił Nietrzebę w pow. wroneckim i Murzynowo. Miał dwóch synów: Józefa i Franciszka Ksawerego. Józef pieczętował się później zmienioną wersją herbu Ostoja (zamiast 5 strusich piór, trzy pióra nad mieczem stojącym między dwoma półksiężycami)[3]. W 1772 r. Piotr Pantaleon spieniężył swój majątek (polską część Murzynowa zagarnęli w 1770 r. Prusacy) i przeniósł się z rodziną do Skwierzyny, następnie sam (może z powodu śmierci żony?), zabrawszy wszystkie pieniądze, wyruszył do Warszawy w celu zakupienia jakiegoś domu i słuch po nim zaginął.

Franciszek Ksawery Alkiewicz urodził się już w Skwierzynie 23.12.1772 r., pod nieobecność ojca (matka zmarła przy porodzie?). Wychowywany był przez ciotki de Bertrand. W 1784 r. wstąpił do szkoły kadetów pruskich w Chełmie, założonej dla kształcenia szlachty ,,wylegitymowanej'' narodowości polskiej i niemieckiej. Młodzież polską uczyli tam jezuici mianowani przez biskupa warmińskiego, Ignacego Krasickiego. W 10 lat później, już po II rozbiorze Polski, Franciszek Ksawery został wcielony do Zachodniopruskiej Brygady Fizylierów [Zweite Warschauer Füsillier-Brigade], w 1794 był podporucznikiem [Sekondelieutenant] w batalionie fizylierów ppłk. Oswalda, w tym samym stopniu zdymisjonowanym w 1807, od stycznia 1808 – z pensją kapitana [mit Capitainscharacter]. Brał udział w bitwie pod Kaiserlautern (1793), odznaczył się w bitwie na Woli (27.05.1794) i został udekorowany medalem „Pour le mérite”.

Po dymisji z wojska Franciszek Ksawery zajął się gospodarką. Uczył się jej u radcy [Amtsrat] Fußa z Chociszewa (jest on zapewne tożsamy z Oberamtmannem Fußem ze Starego Dworu, który w 1803 r. był współzałożycielem Towarzystwa Ekonomicznego Międzyrzeckiego) i ożenił się z jego córką Wilhelminą, która przeszła na katolicyzm. Z tego związku narodziło się 12 dzieci, w tym 3 córki, z czego jedna córka i 3 synów zmarli we wczesnym wieku[4].

W majątku Małe Mnichy (dziś Mniszki pod Międzychodem), który wydzierżawił Franciszek Ksawery, urodzili się Karol August (* 1809) i Aleksander Adolf (* 1811)[5]. Kolejny syn Franciszek (* 1813)[6] przyszedł na świat już w Nowej Wsi. Majątek ten należał do dóbr cysterskich, które jak wszystkie majątki duchowne w 1796 r. przeszedł na własność skarbu pruskiego. Z kolei Napoleon nadał ten majątek w 1807 r. gen. Emanuelowi Grouchy[7], a ten posiadał go do 1813 r. Następnie rząd pruski nadał Nową Wieś gen. Apraksinowi[8], od niego też majątek miał wydzierżawić Franciszek Ksawery. W skład tej posiadłości wchodziły folwarki Fafałdy (Sokola Dąbrowa), gdzie znajdował się kościół parafialny, Osiecko, Dębogóra (Dębiniec vel Przychodza na zach. od Nowej Wsi) i Trzebiszewo, niegdyś wieś biskupów poznańskich. Dobra te znajdowały się w posiadaniu Alkiewiczów co najmniej do lat 60. XIX w.

W Nowej Wsi  ur. się także Julian Alkiewicz (1815?-1893), który wybrał karierę duchowną[9]. 9.05.1821 r. urodziła się Maria Ludwika (wg tradycji rodzinnej) wzgl. Maria Wilhelmina (jak wynika z aktu zgonu), która zm. 28.02.1907 r. w Gorzowie. Przedostatnim synem był Wilhelm (1827-1895)[10].

Ich ojciec w 1831 r. wciąż występował jako dzierżawca auf Amt Neudorf bei Meseritz, czyli dóbr rządowych (domenalnych) [= Amt]. Właśnie 15.11.1831 został mianowany generalnym przedstawicielem [Spezial-Direktor] towarzystwa ubezpieczeniowego w Szchwedt od szkód gradowych i ognia [Hagelschäden- und Mobiliar-Brand-Versicherungs Gesellschaft zu Schwedt] na pow. Sulechów, Gubin, Żary, Cottbus, Kalau i Spremberg. 10 lat później przeniósł się do Wilkowa pod Lesznem. Kiedy i dlaczego tak się stało – nie wiadomo. Fakt ten należy jednak wiązać  z dymisją syna Franciszka z wojska w 1839 r. Pozostawił wtedy zapewne dzierżawę synowi, sam z rodziną przeniósł się na swoje (?) pod Leszno. Majątek Wilkowo należał zapewne do przodujących w Wielkopolsce, skoro od 1806 gospodarzył tu Jan Nepomucen Kurowski[11], który właśnie tu wprowadzał po raz pierwszy w Polsce płodozmian. Nie wiadomo jednak  czy Alkiewicz kupił bądź wydzierżawił majątek wprost od Kurowskiego, czy też był kolejnym jego użytkownikiem, wszystko wskazuje jednak, że miał status kolatora miejscowego kościoła, bo tylko prawo patronatu dawało możliwość protegowania syna na probostwie i to w rok po święceniach! Faktem jest, iż Franciszek Ksawery zm. 26.08.1854 w Wilkowie, w wieku 83 lat i 8 miesięcy, jako posesjonat dóbr. Wdowa po nim, Wilhelmina, towarzyszyła jeszcze synowi na probostwie w Tucznie.

Klaudiusz urodził się 23.05.1831 r. w Nowej Wsi i ochrzczony został w kościele w Sokolej Dąbrowie. Miał trzy imiona, ale ich kolejność podawana jest różnie. „Almanach szlachecki” z 1939 r. podaje: Maurycy Jerzy Klaudiusz, w nekrologu widnieje Moritz Claudius Georg. Sam chyba używał na co dzień imienia Klaudiusz, gdyż pod tym tylko imieniem zgłosił w USC śmierć swej siostry i pod tym imieniem został pochowany. Jak  wszystkie  dzieci,  uczęszczał do szkół w Cylichowie (Sulechowie). Potem wraz z rodzicami przeniósł się do Wilkowa i  takie pochodzenie rodziców (Wilke bei Lissa) podawał później w swych ankietach i takie odnotowano w akcie zgonu. Jako jedyny z rodzeństwa wstąpił do szkoły kadetów w Berlinie.

Według pewnej nieudokumentowanej tradycji, młodość miał spędzić w Paryżu, gdzie poznał Izabelę Czartoryską, w której zakochał się ze wzajemnością, ale do mezaliansu nie doszło i Klaudiusz do końca życia pozostał kawalerem. Do takich konkluzji miał dojść p. Przybylski[12], dawny kierownik muzeum w Gorzowie, który w muzeum w Gołuchowie miał natrafić na materiały do genealogii Alkiewiczów (!). Jedynym, dostępnym na razie, potwierdzeniem tej informacji wydaje się być biogram (PSB VI, s. 75) Izy (Elżbiety) z Czartoryskich Działyńskiej (1830-1899), córki księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, starszej o kilka miesięcy od Klaudiusza, która rzeczywiście dzieciństwo i młodość spędziła w Paryżu na emigracji w otoczeniu polskich działaczy i licznej rodziny, znana była z wyniosłego wdzięku, czaru i żywego umysłu, miała wielu konkurentów, zaś w małżeństwie z Janem Działyńskim był nieszczęśliwa.

Tymczasem Klaudiusz, który do końca życia pozostał kawalerem, robił karierę wojskową. Po szkole kadetów został 20.10.1853 podchorążym [Portee-Fähnrich] w  pułku  artylerii gwardii [Garde Artillerie Regiment] w Berlinie, a 15.07.1862 awansował z podporucznika na porucznika [Premierlieutnant], a w  7.09.1866 – na kapitana, zaś 19.01.1867 mianowany został szefem baterii. Według „Almanachu  szlacheckiego” z 1939 r. 39-letni Maurycy Jerzy Klaudiusz był w 1870 r. kapitanem gwardii wojsk pruskich w Berlinie, czyli w tej samej zapewne brygadzie. Mimo przynależności do elitarnej jednostki i to w roku wojny z Francją, która jak każda wojna sprzyjała wojskowym awansom, z nieznanych przyczyn dalszej kariery w wojsku nie zrobił. Nie wiadomo w jakich okolicznościach trafił do Gorzowa, na pewno nie drogą przeniesienia do landsberskiego garnizonu, gdzie od 1872 r. istniała jednostka artyleryjska. W mieście pojawił się bowiem dopiero między 1892 a 1894 r. już jako spensjonowany oficer. Zamieszkał zrazu przy ul. Ogrodowej 2 [Gartenstraße 2], ale już 1895 r. sprowadził do siebie siostrę Marię Ludwikę i razem z nią zamieszkał w nowym, ale już nieistniejącym domu przy ul. Warszawskiej [Zechowerstraße] zrazu nr 10, później 19, dziś taki numer posesji nosi budynek SP nr 17. 

Będąc emerytem, Alkiewicz poświęcił się działalności społecznej w obrębie parafii katolickiej. Od 1895 r. zapewne do śmierci należał do zarządu parafii [Kirchenvorstand], czyli rady parafialnej wg obecnych standardów. Wg ustaleń p. Przybylskiego, był animatorem wielu poczynań podejmowanych przez środowisko polskie, zabiegał o polskie kazania, należał do inicjatorów budowy nowego kościoła w miejsce tymczasowej kaplicy. Z rąk fabrykanta Schrödera, mieszkającego w pałacu zamienionym dziś na muzeum, wykupił część jego posiadłości i ofiarował na powiększenie cmentarza katolickiego, istniejącego podobnie jak parafia od 1855 r. Gest ten dał mu prawo do tytułu „fundatora cmentarza”.

W pamięci autochtonów, Franciszka Helwicha (który miał mieszkać w  Gorzowie od 1920 r.)[13], Franciszka Gnata (od 1911 r.)[14], Feliksa Przybylskiego (od 1913 r.)[15], Apolonii Gruszki (od 1906 r.)[16] i Józefa  Paecha  (od 1920 r.)[17], którzy składali w 1950 r. oświadczenia  w  celu uregulowania stosunków własnościowych parafii świętokrzyskiej, przechował się przekaz zasłyszany od starszych krewnych i znajomych o pewnym, nie wymienionym z nazwiska  oficerze  garnizonu gorzowskiego, który kierował zbiórką pieniędzy na budowę szkoły katolickiej, a nadto sam złożył bardzo znaczną sumę.

Potwierdzeniem tych słów może być parafialny „Kasebuch” z lat 1890-1905, gdzie wśród ofiarodawców wymienia się często nazwisko ,,Alkiewitz'' – bez imienia i zawodu – notując przy tym znaczne sumy pieniędzy.

Mieszkał niemal po sąsiedzku z kościołem i cmentarzem, w którym ulokował zapewne wszystkie swoje oszczędności. Przy jego głównej alei pochował w 1907 r. swą siostrę Marię. Sam dożył jeszcze poświęcenia kościoła 21.10.1907 r. przez kardynała Koppa z Wrocławia[18]. Zmarł rok później, 14 października 1908 r. o godz. 17.00.

Sporych rozmiarów nekrolog (zamiast powiadamiania każdego z osobna) ukazał się w „Neumärkische Zeitung” dopiero w dniu pogrzebu[19], który odbył się 17 października. W nekrologu tym wystąpił jako „der  königl.  Hauptmann  a. D. Moritz Claudius Georg von Alkiewicz” (zwraca uwagę polska pisownia nazwiska!). Musiał być osobą dość znaną, zarówno z nazwiska, jak i działalności, skoro imienne zawiadomienia nie wchodziły w grę, a ponadto nie trzeba było uściślać miejsca pochówku. Nazajutrz gazeta powtórzyła informację w rubryce „Zgony”. Dzień później ukazały się podziękowania rodziny uczestnikom pogrzebu[20].

Został pochowany w grobie siostry. Na grobie umieszczono tablicę z napisem:

Zdaniem o. Rolanda Prejsa[21], który interesował się archiwaliami gorzowskiej parafii, tablica ta przetrwała w stanie potłuczonym do 1969 r., kiedy ówczesny proboszcz ks. Bogusław Juliusz Rosochacki[22] zastąpił ją nową z napisem polskim.

W nekrologu Alkiewicza mowa jest o „naszym Bracie i Wuju” [= stryju?]. Z dostępnych danych wynika, iż zmarł jako ostatni z rodzeństwa. Słowo brat mogło więc odnosić się do wdowy po Wilhelmie, Eustachii, jej syn, wspomniany  dr Antoni Alkiewicz, lekarz z Pobiedzisk, bratanek zmarłego, może razem z matką, na pewno uczestniczył w pogrzebie. Może przybył też dr Stanisław Alkiewicz z Leszna, wprawdzie prawnuk Józefa, stryja Klaudiusza, ale chyba także jeden z najbliższych żyjących krewnych.  Może byli też inni Alkiewicze, równie daleko skoligaceni. Nic natomiast nie wiemy o potomkach pozostałych braci Klaudiusza.

Jerzy Zysnarski

• « poprz.
• nast. »